Κανονιστικό πλαίσιο - Όρια ασφαλείας
Με σκοπό τον έλεγχο και την ασφαλή χρήση και διαχείριση της ακτινοβολίας, έχει θεσπιστεί μια σειρά από νομοθετήματα και οδηγίες.
Η πιστή εφαρμογή τους μπορεί να διασφαλίσει τη συνύπαρξη με τις ακτινοβολίες και την ταυτόχρονη μείωση, στο ελάχιστο, εμφάνισης των πιθανών επιπτώσεων στους εκτιθέμενους οργανισμούς.
Διάφοροι διεθνείς επιστημονικοί οργανισμοί (π.χ. FCC, Διεθνής Επιτροπή Προστασίας από τις Μη Ιοντίζουσες Ακτινοβολίες - ICNIRP) σε συνεργασία με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας - WHO) εκδίδουν οδηγίες ασφαλούς διαχείρισης των ακτινοβολιών οι οποίες, ακολουθουμένων των ανάλογων διαδικασιών, ενσωματώνονται στη νομοθεσία των κρατών.
Στην Ελλάδα η σχετική νομοθεσία που αναφέρεται στις εφαρμογές που απαιτούν την ύπαρξη ιοντίζοντας ακτινοβολίας, αφορά σε ένα ευρύ φάσμα εργαζομένων και επαγγελματιών. Συγκριμένα, εφαρμόζεται στον χώρο της υγείας, της βιομηχανίας και των υπηρεσιών, αλλά και σε έναν μεγάλο αριθμό θεσμικών φορέων με αρμοδιότητα στους τομείς της δημόσιας υγείας, της προστασίας του περιβάλλοντος, της πολιτικής προστασίας και γενικά της ασφάλειας των ακτινοβολιών.
Οι ισχύοντες Κανονισμοί Ακτινοπροστασίας διαμορφώθηκαν σύμφωνα με τα ισχύοντα ευρωπαϊκά Βασικά Πρότυπα Ασφάλειας, όπως περιγράφονται στην Οδηγία 2013/59/EURATOM, σε συνδυασμό με τα αποτελέσματα των ερευνών διεθνών αξιολογήσεων. Το συνολικό πλαίσιο ακτινοπροστασίας έχει δομηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να ακολουθούνται τα όσα αναφέρονται ιεραρχικά στο αντίστοιχο ΠΔ, τις ΚΥΑ, τις κανονιστικές αποφάσεις της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας(1) και τις κατευθυντήριες οδηγίες. Αναλυτικά:
- Το Π.Δ. 101/2018 «Προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στην Οδηγία 2013/59/Ευρατόμ του Συμβουλίου, της 5ης Δεκεμβρίου 2013, για τον καθορισμό βασικών προτύπων ασφάλειας για την προστασία από τους κινδύνους που προκύπτουν από τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες και την κατάργηση των Οδηγιών 89/618/ EURATOM 90/641/ EURATOM, 96/29/ EURATOM, 97/43/Ευρατόμ και 2003/122/ EURATOM (ΕΕ L13/17.1.2014) - Θέσπιση Κανονισμών Ακτινοπροστασίας», ΦΕΚ 194/Α/20.11.2018
- Τις Κ.Υ.Α που αφορούν: α) τις διαδικασίες κανονιστικού ελέγχου πρακτικών ιοντιζουσών ακτινοβολιών και την αναγνώριση υπηρεσιών και εμπειρογνωμόνων (Κ.Υ.Α 45872/2019), β) την εφαρμογή στρατηγικών διαχείρισης των υφιστάμενων καταστάσεων έκθεσης (Κ.Υ.Α 135966/2019) και, γ) τη θέσπιση εθνικού σχεδίου δράσης για την αντιμετώπιση μακροπρόθεσμων κινδύνων από την έκθεση σε ραδόνιο (Κ.Υ.Α 43374/2020)
- Τις αποφάσεις της ΕΕΑΕ, που είναι κανονιστικές πράξεις με τις οποίες εξειδικεύονται συγκεκριμένα τεχνικά θέματα
- Τις κατευθυντήριες οδηγίες, που έχουν σκοπό να διευκολύνουν τη συμμόρφωση με τις νομικές απαιτήσεις.
Όρια δόσεων
Τα όρια δόσεων για την επαγγελματική έκθεση εφαρμόζονται στο άθροισμα:
- των ετήσιων επαγγελματικών εκθέσεων ενός εργαζομένου από όλες τις εγκεκριμένες πρακτικές
- της επαγγελματικής έκθεσης σε ραδόνιο στους χώρους εργασίας για την οποία απαιτείται γνωστοποίηση και
- άλλων επαγγελματικών εκθέσεων από καταστάσεις υφιστάμενης έκθεσης.
Εργαζόμενοι κάτω των 18 ετών δεν πρέπει να απασχολούνται σε θέση εργασίας στην οποία εκτίθενται σε ιοντίζουσα ακτινοβολία.
Ο όρος «δόση» διακρίνεται πρακτικά στη «δόση έκθεσης» και την «απορροφούµενη δόση».
Η δόση έκθεσης (Χ) χαρακτηρίζει το πεδίο της ακτινοβολίας.
Μονάδες μέτρησής της είναι:
- Το Röntgen (R) για τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες ηλεκτρομαγνητικής υφής (ισούται με την ποσότητα της ακτινοβολίας που είναι απαραίτητη για την παραγωγή μίας ηλεκτροστατικής μονάδας φορτίου ανά κυβικό εκατοστό ξηρού αέρα.
- Οι κρούσεις (αριθμός πυρηνικών διασπάσεων) ανά λεπτό, για τις σωματιδιακές ακτινοβολίες.
Απορροφούµενη δόση (D) ονομάζεται η ενέργεια που απορροφάται ανά μονάδα μάζας της ακτινοβολούμενης ύλης. Ο ορισμός αυτός ισχύει για όλα τα είδη των ακτινοβολιών και όλα τα υλικά.
Μονάδα απορρόφησης δόσης είναι το rad.
- Ένα rad αντιστοιχεί σε απορροφούμενη ενέργεια ίση µε 100 erg ανά γραμμάριο ύλης.
- Στο διεθνές σύστημα, μονάδα απορροφούμενης δόσης είναι το Gray (1Gy = 1 Joule/kg μάζας). 1 Gy = 100 rad.
Η επίδραση στους ζωντανούς οργανισμούς μπορεί να διαφέρει ανάλογα με το είδος της ακτινοβολίας (από τα ραδιοκύματα στο ένα άκρο του φάσματος ως τις ακτίνες γ) και άλλες παραμέτρους της έκθεσης. Για την αποτίμηση των επιδράσεων σε ζωντανούς οργανισμούς χρησιμοποιείται η μονάδα Sievert (Sv) αντί της Gy.
Το Sievert είναι μονάδα μέτρησης της «ισοδύναμης δόσης», δηλαδή της ποσότητας ενέργειας που μεταβιβάζει η ακτινοβολία στους ιστούς του σώματος και ισούται µε την απορροφούμενη δόση πολλαπλασιαζόμενη µε διάφορους συντελεστές, όπως ο συντελεστής ποιότητας, ο συντελεστής κατανομής κ.ά.
Για ακτίνες X οι δύο μονάδες μέτρησης είναι ίσες ως προς τη φυσική ποσότητα ενέργειας ανά μάζα.
Οι βιολογικές επιδράσεις διαφέρουν ανάλογα με το όργανο, το είδος της ακτινοβολίας, τον χρόνο της έκθεσης και άλλες παραμέτρους. Για παράδειγμα για το στομάχι 1 mGy ισούται με 0,12 mSv ενώ για το δέρμα 1 mGy ισούται με 0,01 mSv.
Αν, για παράδειγμα, η απορρόφηση 1 mGy από ακτινοβολία φωτονίων αντιστοιχίζεται σε 1 mSv, τότε η ίδια ενέργεια από σωματίδια α αντιστοιχίζεται σε 20 mSv (20 φορές πάνω).
Ενεργός Δόση
Σύμφωνα με τον Κανονισμό Ακτινοπροστασίας, το όριο της ενεργού δόσης για επαγγελματική έκθεση είναι 20 mSv ανά έτος. Σε ειδικές περιπτώσεις ή σε συγκεκριμένες καταστάσεις έκθεσης, οι οποίες έχουν γίνει προηγουμένως αποδεκτές από την ΕΕΑΕ, είναι δυνατό να επιτραπεί ενεργός δόση υψηλότερη, έως 50 mSv, για ένα μεμονωμένο έτος, με την προϋπόθεση ότι η μέση ετήσια δόση κατά τη διάρκεια πέντε συνεχόμενων ετών, συμπεριλαμβανομένων των ετών για τα οποία το όριο έχει ξεπεραστεί, δεν υπερβαίνει τα 20 mSv.
Ισοδύναμη Δόση για τον φακό του οφθαλμού
Χωρίς να παραβιάζεται το όριο της ενεργού δόσης, το όριο της ισοδύναμης δόσης για τον φακό του οφθαλμού είναι 20 mSv ανά έτος ή 100 mSv κατά τη διάρκεια πέντε συνεχόμενων ετών, με την επιφύλαξη της μέγιστης δόσης των 50 mSv σε ένα μεμονωμένο έτος.
Ισοδύναμη Δόση για δέρμα
Το όριο της ισοδύναμης δόσης για το δέρμα καθορίζεται σε 500 mSv κατά τη διάρκεια ενός έτους. Το όριο αυτό ισχύει για την κατά μέσο όρο δόση στην επιφάνεια 1 cm2 του δέρματος, ανεξαρτήτως της έκτασης της επιφάνειας που εκτίθεται. Το όριο ισοδύναμης δόσης για τα άκρα καθορίζεται σε 500 mSv κατά τη διάρκεια ενός έτους.
Σχετικά με τις μη ιοντίζουσες ακτινοβολίες το ελληνικό κράτος συστήνει τη χρήση των κατευθυντήριων γραμμών που δημοσίευσε η ICNIRP.
Ο Ν.3431/2006 (τροποποίηση από Ν.4053/2012, Ν.4635/2019, Ν.4249/2014) επιβάλλει περιορισμούς σχετικά με όρους εγκατάστασης κεραιών κινητής τηλεφωνίας, καθορίζοντας μάλιστα ως ανώτατα όρια το 70%(2) των ορίων της ICNIRP, ενώ αν σε απόσταση μικρότερη από 300 μέτρα υπάρχουν βρεφονηπιακοί σταθμοί, σχολεία, γηροκομεία ή νοσοκομεία, τα επίπεδα έκθεσης του κοινού απαγορεύεται να υπερβαίνουν το 60% των ορίων της ICNIRP.
Δηλαδή, στη χώρα μας εφαρμόζονται ακόμα αυστηρότερα όρια σε σχέση με αυτά που ορίζονται από την ICNIRP, που αφορούν στις συχνότητες της κινητής τηλεφωνίας και των ασύρματων δικτύων.
Μια σημαντική μετρήσιμη ποσότητα, η οποία χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό και τον έλεγχο του ρυθμού απορρόφησης της ακτινοβολίας ραδιοσυχνοτήτων (RF) από τους ιστούς του ανθρώπινου σώματος, είναι ο ρυθμός ειδικής απορρόφησης (SAR - Specific absorption rate). Οι τιμές του SAR αναφέρονται στην ενέργεια που απορροφάται από ορισμένη μάζα ιστού, μέσα σε ορισμένο χρόνο και μετριέται σε μονάδες ισχύος ανά μάζα (W/Kg).
Για την Ευρωπαϊκή Ένωση το όριο που υιοθετείται για τις συσκευές είναι στα 2 W/Kg που περιλαμβάνεται σε όγκο που αντιστοιχεί σε 10 gr ιστού, ενώ το αντίστοιχο όριο στις Η.Π.Α. βρίσκεται στο 1,6 W/Kg ανά 1 gr ιστού. Για τον γενικό πληθυσμό, όπου δεν συμπεριλαμβάνεται η χρήση κινητών τηλεφώνων ή η εργασία σε χώρους όπου υπάρχει ακτινοβολία, το όριο βρίσκεται στα 0,08 W/kg που αντιστοιχεί σε μια μέση τιμή, που απευθύνεται στο σύνολο του χώρου και σε καθορισμένο από τα πρότυπα και τις οδηγίες χρονικό διάστημα (το οποίο διαφέρει ανά πρότυπο). Σημειώνεται ότι στα 4 W/kg (διπλάσιο από την οδηγία για την ΕΕ) βρίσκεται το κατώφλι όπου εμφανίζονται στον άνθρωπο βιολογικά φαινόμενα που οφείλονται σε αύξηση της θερμοκρασίας.
Το 2013 τέθηκε σε ισχύ στην Ευρωπαϊκή Ένωση η οδηγία 2013/35 περί των ελαχίστων απαιτήσεων υγείας και ασφάλειας, όσον αφορά στην έκθεση των εργαζομένων σε κινδύνους προερχόμενους από φυσικούς παράγοντες (ηλεκτρομαγνητικά πεδία).
(1) Η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ - https://eeae.gr) είναι η αρμόδια αρχή για τον έλεγχο, τη ρύθμιση και την εποπτεία του τομέα πυρηνικής ενέργειας, πυρηνικής τεχνολογίας, ραδιολογικής, πυρηνικής ασφάλειας και ακτινοπροστασίας για την Ελλάδα.
(2) Όρια ΕΕ: Μέσος ρυθμός ειδικής απορρόφησης (SAR) ολόκληρου του σώματος: 0,08 W/kg.
Τοπικός ρυθμός ειδικής απορρόφησης (SAR) στο κεφάλι και στον κορμό: 2,0 W/kg.
Ελληνικά όρια (70% ορίων ΕΕ): Μέσος ρυθμός ειδικής απορρόφησης (SAR) ολόκληρου του σώματος 0,056 W/kg.
Τοπικός ρυθμός ειδικής απορρόφησης (SAR) στο κεφάλι και στον κορμό: 1,4 W/kg.
ΠΗΓΕΣ
Νομοθεσία
Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας - Νομοθεσία (eeae.gr)
Ηλεκτρομαγνητικά Πεδία: Νομοθετικό-ρυθμιστικό πλαίσιο Η κατάσταση στην Ελλάδα
https://eeae.gr/files/omilies/Karabetsos_02_12_2017.pdf
Κατευθυντήριες οδηγίες
Κατευθυντήριες οδηγίες - Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (eeae.gr)
Άτυπη κωδικοποίηση
Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας -Άτυπη κωδικοποίηση (eeae.gr)
Νομοθεσία - Προστασία από Ιοντίζουσες και μη Ακτινοβολίες - Υπουργείο Υγείας (moh.gov.gr)
Προστασία από ιοντίζουσες και μη Ακτινοβολίες - Υπουργείο Υγείας (moh.gov.gr)
ICNIRP - International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection
